İklim değişikliği ile mücadelede küresel ısınmayı 2°C’nin altında tutma ve 1,5°C ile sınırlandırma hedeflerine ulaşmak için küresel karbon emisyonlarının önümüzdeki on yıl içinde radikal bir şekilde azaltmak, 2050 yılına kadar ise net sıfır emisyona ulaşmak gerekmektedir.[i]

Binalar, tüm yaşam döngüleri boyunca önemli miktarda enerji ve doğal kaynak tüketerek iklim değişikliği ve çevre üzerinde olumsuz etkiler yaratmaktadır. Küresel bina sektörü, ısıtma, soğutma, sıcak su hazırlama, yemek pişirme, aydınlatma ve elektrikli cihazlar gibi bina kaynaklı enerji kullanımları için küresel enerjinin yaklaşık %30’unu tüketmekte ve bina kullanım dönemi kaynaklı operasyonel karbon emisyonlarının yaklaşık %27’sinden sorumlu bulunmaktadır. Ayrıca binaların yapımında kullanılan önemli malzemeler olan beton, çelik ve alüminyumun üretimi, 2021 yılında küresel enerji kullanımının %4’ü ve küresel emisyonların %6’sını oluşturmaktadır.[ii]

Benzer şekilde, Türkiye’de de binalar (konut, ticaret ve hizmetler), Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlığı tarafından yayımlanan 2022 yılı Ulusal Enerji Denge Tablosu verilerine göre bina kullanım döneminde toplam nihai enerji tüketiminin yaklaşık %32’sini oluşturarak, sanayi sektörü ile eşit bir paya sahiptir. Ayrıca tüm sektörler arasında önemli bir enerji tüketim oranına sahiptir. Sanayi sektöründe nihai enerji tüketimi alt kırılımlarına bakıldığında, inşaat ve binalarla ilişkili alt sektörler de (çimento, seramik, cam ürünleri üretimi gibi) önemli miktarlarda enerji tüketmektedirler.[iii]

Sektörlere göre toplam nihai enerji tüketimi yüzdesel dağılımı, 2022

Kaynak: ETKB Ulusal Enerji Denge Tablosu, 2022

Sektörlere göre sanayide nihai enerji tüketimi yüzdesi dağılımı, 2022.

Kaynak: ETKB Ulusal Enerji Denge Tablosu, 2022

Türkiye’deki bina stoku oldukça heterojendir. Günümüzde sıklıkla karşılaşılan betonarme binalardan, yapısal çelik binalara veya geleneksel mimaride karşımıza çıkan ahşap, taş veya kerpiç binalara kadar birçok farklı mimari tasarım ve inşaat uygulamaları bir arada varlıklarını sürdürmektedir. Binalar, Türkiye’de de enerji tüketimi yüksek olan sektörlerden biridir.

Türkiye yaklaşık 85 milyonun üzerinde nüfusu sahiptir ve nüfus artışıyla birlikte kentleşme oranı 1990’da yaklaşık %53 iken 2022’de %93’e yükselmiştir.[iv] Bina stoku, yıkım oranlarından önemli ölçüde daha yüksek bir yeni inşaat oranı ile doğal olarak genişlemektedir. Özellikle, büyük şehirlerde konut ve ticari bina sayısındaki hızlı artış dikkat çekicidir. Artan boyutla birlikte, ısıtılan, soğutulan, havalandırılan, aydınlatılan alan ve hacim miktarı da artmaktadır ve dolayısıyla giderek artan enerji tüketimine ve karbon emisyonlarına sebep olacağı öngörülmektedir.

Binalar, uzun ömürlü olmaları, önemli miktarlarda enerji tüketerek karbon emisyonlarına neden olmaları ve de inşaat sektörünün ekonomide kilit bir güç olması nedeniyle dünya genelinde ve Türkiye’de iklim değişikliği ile ilgili politika ve programlarda öncelikli alanlardan biri olarak kabul edilmektedir. 27 Aralık 2023 tarihinde yayımlanan  Türkiye Bina Sektörü Karbonsuzlaşma Yol Haritası, Türkiye’nin ikim değişikliği ile mücadele ve karbonsuzlaşma çabalarını desteklemek amacıyla 2021-2023 yılları arasında Türkiye ve Kolombiya’da hayata geçirilen Sıfır Karbon Bina Hızlandırıcı (Zero Car­bon Building Accelerator- ZCBA) Projesi çerçe­vesinde şeffaf, katılımcı ve titizlikle yürütülen bir çalışma sürecinin sonucunda hazırlanmıştır. Yol haritası, bina ve inşaat sektörüne yönelik kapsamlı, öncü ve sürdürülebilir çözüm öne­rileri sunarak iklim deği­şikliği ile mücadele hedeflerini gerçekleştirmeyi amaçlamak­tadır. Aynı zamanda, Türkiye’nin 2053 net sıfır emisyon hedefini yansıtacak şekilde tasarlanmış olup, binalarda tüm yaşam döngüsü emisyonlarının azaltılması hedeflemektedir.

Sıfır Karbon Bina Hızlandırıcı, 2050 yılına kadar net sıfır karbon emisyonu hedefleyen birçok ülke ve şehre, bina sektörünün iklim değişikliğiyle mücadele çabalarını desteklemek için küresel bilgi, deneyim paylaşımı ve teknik destek sağlayan bir girişimdir. Bu girişim, Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP) ve Küresel Çevre Fonu (GEF) tarafından desteklenmektedir ve World Resources Institute (WRI) tarafından yürütülmektedir. WRI Türkiye, Türkiye’de yürütülen çalışmalara yerel liderlik sağlamıştır. Türkiye’den Çevre, Şehircilik ve İklim De­ğişikliği Bakanlığı (ÇŞİDB) ana faydalanıcı olarak yer almıştır ve ulusal ve yerel paydaşlarla yakın iş birliği içinde çalışılarak bina sektörünün karbonsuzlaşmasına yönelik dönüştürücü adımlar geliştirilmiştir. Gaziantep Büyükşehir Belediyesi ve Konya Büyükşehir Belediyesi ise pilot şehirler olarak yerel Bina Sektörü Karbonsuzlaşma Eylem Planları geliştirilmesinde görev almışlardır.

Türkiye Bina Sektörü Karbonsuzlaşma Yol Haritası, günümüzde binaların iklim, enerji ve çevresel performansları tanımlanırken, karbonzsuzlaşma çabalarında en nihai hedefi olan Sıfır Karbon Binaların hayata geçirilebilmesi için rehberlik sağlamaktadır. Yol haritası, Sıfır Karbon Binaları, enerji verimliliği oldukça yüksek, kalan enerji ihtiyacını yerinde yenilenebilir kaynaklardan veya yenilenebilir enerji santrallerinden sağlayan, yaşam döngüsüne ait operasyonel ve gömülü karbon emisyonları en aza indirgenmiş, ortadan kaldırılması mümkün olmayan emisyonların ise karbon dengeleme ile sıfırlandığı binalar olarak tanımlamaktadır. Sıfır Karbon Binaların iklim değişikliğine dirençli olması da vurgulanmaktadır.

Sıfır Karbon Binalardan, bina yaşam döngüsünün tüm aşamalarında, örneğin yapı malzemelerin üretimi, nakliyesi, montajı, binaların tamamlanıp kullanımı ve ömrünü tamamladığında yıkımı ve geri kazanımında sebep olduğu karbon emisyonlarının en aza indirilmesi beklenmektedir.

Bina Yaşam Döngüsü Karbon Emisyonları

Kaynak: Türkiye Bina Sektörü Karbonsuzlaşma Yol Haritası

Hammaddenin yapı malzemesi olarak üretimi, yapı malzemelerinin nakliyesi, şantiyelerde mon­tajı, inşaat faaliyetleri, binaların kullanım ömrü bo­yunca bakım-onarım faaliyetleri, son olarak binaların yıkımı ve atık bertarafı aşama­larında açığa çıkan emisyonlar “Gömülü Karbon” olarak adlandırılır. Bununla birlikte, binanın kul­lanıldığı süre boyunca, örneğin ısıtma, soğutma, aydınlatma, sıcak su hazırlama ve cihazların enerji tüketimi nedeniyle oluşan emisyonlar “Operas­yonel Karbon” olarak adlandırılır. Bu emisyonlar, binanın günlük işleyişi sırasında gerçekleşen ve kullanım esnasında doğrudan açığa çıkan karbon emisyonlarıdır.

Böylece, bir binanın “Yaşam Döngüsü Emisyonla­rı” hem “Gömülü Karbon” hem de “Operasyonel Karbonu” içerir ve bu iki bileşen, binanın genel karbon ayak izini oluşturan ana faktörlerdir. Türkiye Bina Sektörü Yol Haritası, ik­lim değişikliği ile etkili bir şekilde mücadele edebilmek için binanın tüm yaşam döngüsünde sebep olduğu karbon emisyonlarının azaltımına yönelik hedefler belirlemekte ve eylemler önermektedir.

Yol haritasında bina sektörüne yönelik karbonsuzlaşma çabaları 10 ana bölümde değerlendirilmektedir:

Türkiye Bina Sektörü Karbonsuzlaşma Yol Harita­sı Çerçevesi

Her bölüm, ayrıntılı bir yapıya sahiptir ve sektö­rün karbon ayak izini azaltmaya yönelik spesifik çözümler sunarak bina sektörü paydaşlarının çabalarını koordine etmeyi amaçlayan bütüncül bir yaklaşımı desteklemektedir.

Türkiye Bina Sektörü Karbonsuzlaşma Yol Harita­sı Eylem Planları

Kaynak: Türkiye Bina Sektörü Karbonsuzlaşma Yol Haritası

Her bir bölüm kendi içinde Arka Plan, Mevcut Durum, Engeller ve Boşluklar, Stratejiler ve Pay­daşlar alt başlıklarını içermektedir. Arka Plan alt başlığında küresel ölçekte güncel değerlendir­meler yer almaktadır. Mevcut Durum bölümü, ilgili başlığın Türkiye’deki mevcut durumuna dair kısa bir analiz sunarken, Engeller ve Boşluk­lar bölümü, karbonsuzlaşma yolunda karşılaşı­lan zorlukları ve eksiklikleri belirlemeye yönelik analizleri içermektedir.

En önemli kısım olan Karbonsuzlaşma Stratejileri bölümünde ise, gerçekleştirilecek hedefler, alınacak önlemler ve ya­pılacak eylemler ayrıntılı bir şekilde açıklanmak­tadır. Bu eylemler, politika, teknoloji, kapasite geliştirme, farkındalık yaratma ve finans katego­rilerinde planlanmıştır.

Türkiye Bina Sektörü Karbonsuzlaşma Yol Harita­sı İçerik Organizasyonu

Yol haritasında tanımlanan eylemlerin başarıyla uygulanmasında her bir paydaş grubunun olası gö­rev ve sorumlulukları ayrıntılı olarak Paydaşlar alt başlığında tanımlanmaktadır.

Türkiye’de bina sektörünün karbonsuzlaşması ve iklim dirençliliğinin artırılmasında pek çok paydaş önemli roller üstlenir. Bu paydaşlar arasında aşağıdakiler yer almaktadır:

• Ulusal ve yerel yönetimler,
• İnşaat geliştiricileri ve inşaat firmaları, inşaat işçileri, yapı denetim firmaları ve yatırımcıları temsil eden sivil toplum kuruluşları,
• Yapı malzemesi üreticileri, yapı malzemeleri tedarikçisi ve satıcı firmalar, yapı malzemesi sektörünü temsil eden sivil toplum kuruluşları,
• Mimarlar ve mühendisler, mimarlar ve mühen­disleri temsil eden meslek odaları, teknikerler,
• Yükseköğretimi düzenleyen kurumlar, üniver­siteler ve araştırma kuruluşları,
• Yenilenebilir enerji sistemleri üreticileri, yeni­lenebilir enerji sistemleri uygulayıcıları, enerji sağlayıcı kuruluşlar,
• Finans kuruluşları ve müşteriler, finans sektö­rünü düzenleyici kurumlar
• Standard geliştirici kuruluşlar, ulusal belgelen­dirme kuruluşları,
• Yaşam döngüsü değerlendirme ve sürdürüle­bilirlik danışmanlık hizmeti veren özel sektör firmaları,
• Tüketiciler, bina sahipleri ve bina kullanıcıları
• Telekomünikasyon kuruluşları, sigorta kuru­luşları, afet yönetimi kurumları,
• Sivil toplum kuruluşları.

Yol haritasında öne çıkan eylemler arasında aşağıdakiler yer almaktadır:

• Prefabrike/modüler inşaat uygulamalarının yaygınlaştırılması,
• Temiz yakıtlı şantiye araçları/ekipmanı kullanımının yaygınlaştırılması,
• Gömülü enerji ve karbona yönelik yasal düzenlemelerin geliştirilmesi,
• Ulusal Çevresel Ürün Beyanı sistemi geliştirilmesi,
• Yapı malzemeleri ulusal veri tabanı geliştirilmesi,
• Binalarda iklim dirençliliğinin sağlanmasına yönelik yasal düzenlemelerin geliştirilmesi,
• Bina pasaportu sisteminin geliştirilmesi,
• Kapsamlı tadilat kampanyalarının hayta geçirilmesi,
• Binaların elektrifikasyonuna yönelik yol haritası hazırlanması.

Türkiye Bina Sektörü Karbonsuzlaşma Yol Harita­sı, şeffaf, katılımcı ve kapsamlı bir çalışma süreci­nin sonucunda 10 temel adım takip edilerek oluşturulmuştur.

Türkiye Bina Sektörü Karbonsuzlaşma Yol Harita­sı Geliştirme Adımları

Kaynak: Türkiye Bina Sektörü Karbonsuzlaşma Yol Haritası

İlk olarak, bina sektörünün karbondan arındırıl­ması için geliştirilmesi gereken politika ve ted­birleri etkileyebilecek veya bunlardan etkilenebi­lecek bina sektörü paydaşları belirlenmiş ve paydaş katılım planı hazırlanmıştır. Bina sektörü, çalışma alanlarına ayrılarak, her alanın önde gelen kuruluşları ve ilgili temsilcileri tespit edilmiş ve kapsamlı bir paydaş haritası oluşturulmuştur. Paydaş haritasında ulusal ve yerel yöne­timler, enerji sağlayıcı hizmet kurumları, sivil top­lum kuruluşları, inşaat şirketleri, tasarım ve inşaat profesyonelleri, tedarikçiler ve üreticiler, finans kuruluşları, yatırımcılar ve akademiyi içeren 219 kurum, firma ve şemsiye kuruluş yer almaktadır.

Geleceğin bina sektörünü tasarlamak ve uzun va­deli bir vizyon oluşturmak için, sektörün bugün­kü durumunu anlamak önemli bir adımdır. Bu nedenle, yol haritası için referans olacak başlan­gıç noktalarını belirlemek amacıyla, Türkiye’deki bina sektörüne yönelik mevcut öncelikler, prog­ramlar, stratejiler, politikalar, veriler ve uygulama­lar incelenmiş ve bina sektörünün mevcut duru­mu “Mevcut Durum Analizi” çalışması ile tespit edilmiştir.

Sonrasında, tespit edilen bulgular, bina sektörü paydaşları ile değerlendirilerek Türkiye’de binala­rın tüm yaşam döngüleri boyunca enerji verim­liliklerinin artırılması, yenilenebilir enerji uygula­malarının yaygınlaştırılması, sürdürülebilir inşaat uygulamaları ve yapı malzemelerinin yaygınlaştı­rılması ve genel bina sektörünün karbonsuzlaş­masının önünde duran boşluklar belirlenmiştir. Ayrıca, paydaşların sıklıkla karşılaştığı engeller tespit edilerek, çözüm önerileri geliştirilmiştir.

Belirlenen çözüm önerileri, etki analizi ile değer­lendirilmiş ve çeşitli azaltım önlemlerinin olası etkisi hesaplanarak dönüştürücü eylemler ta­nımlanmıştır. Taslak yol haritası, pay­daşların görüşlerine sunulmuş ve yapılan tartış­malar sonucunda rapor final haline getirilmiştir.

Yol haritası, masa başı araştırmaları, literatür tara­maları, paydaşlarla yürütülen katılımcı çalıştaylar, çevrim içi anket uygulamaları, uzmanlarla istişa­reler ve paydaş grupları ile gerçekleştirilen top­lantılara dayanarak hazırlanmıştır. Türkiye’deki bina sektörü paydaşlarının kolektif görüşlerini yansıtmaktadır. Paydaş görüşlerini alabilmek ve bina sektörüne ait veri elde edebilmek için çok sayıda odak grup toplantısı, çalıştay, anket, birebir görüşme ve panel düzenlenmiştir.

Türkiye Bina Sektörü Karbonsuzlaşma Yol Harita­sı Paydaş Katılımı Yöntemleri

Türkiye Bina Sektörü Karbonsuzlaşma Yol Harita­sı Paydaş Katılımı Etkinlikleri

Yol haritası, Türkiye’de bina sektörüne yönelik ilk ulusal karbonsuzlaşma yol haritası olmasıyla yüksek öneme sahiptir. Ayrıca, yol haritası, tüm yaşam döngüsü yaklaşımını benimsemesi ve binaların iklim dirençliliği ile iklim uyumunu doğrudan ele alan ilk politika belgesi olmasıyla özgün bir niteliğe de sahiptir. Ulusal çalışmalar ve yerel pilot çalışmaların birlikte yürütülmesi, hem ulusal hem de yerel düzeyde politikaların hizalanmasına önemli katkılar sağlamaktadır.

Yaşanabilir Şehirler Sempozyumu, 2022.

---

[i] Intergovernmental Panel on Climate Change, «Synthesis Report of The IPCC Sixth Assessment Report

(AR6),» IPCC, 2023.

[ii] International Energy Agency, «Buildings,» [Çevrimiçi]. Available: https://www.iea.org/energy-system/

buildings. [Erişildi: 01 06 2023].

[iii] Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlığı, Ulusal Enerji Tabloları,2022, https://enerji.gov.tr/eigm-raporlari

[iv] Türkiye İstatistik Kurumu, «Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Sonuçları, 2022,» 6 2 2023. [Çevrimiçi].

Link: https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=49685.